زمانی که کودک نسبت به دنیای اطراف خود به درک و نگرش خاصی می‌رسد و می‌تواند به هر چیزی واکنش نشان دهد، رشد ذهنی او در حال پرورش است. درست از همان ابتدا که به دنیا می‌آید و محیط ناآشنا و غریب اطرافش را احساس می‌کند، فرایند رشد ذهنی آغاز می‌شود. با گذشت زمان رشد ذهنی کودک مراحل ساده را پشت سر گذشته و وارد مراحل پیچیده‌تری می‌شود. رشد ذهنی در نهایت باعث تقویت مهارت‌هایی همچون حل مسئله، مهارت‌های حافظه، تنظیم هوش هیجانی و تعاملات اجتماعی می‌شود. در این مطلب به تعریف مفهوم رشد ذهنی کودک می‌پردازیم و علت رشد ذهنی کودک و روش‌های رشد و پرورش آن را به طور کامل توضیح خواهیم داد. پس تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.
مفهوم رشد ذهنی کودک:
زمانی که فرایندهای شناختی کودک مانند ادراک، حافظه، استدلال، حل مسئله و اکتساب زبان در کودک پرورش پیدا می‌کند، رشد ذهنی در حال رخ دادن است. این رشد ذهنی تحت تأثیر عوامل متعددی همچون ژنتیک، محیط، تعاملات اجتماعی و تجربیات فرهنگی بوده و فرایند پیچیده‌ای دارد. رشد ذهنی در چند سال ابتدایی زندگی فرایند سریعی را طی کرده و میلیون‌ها اتصال عصبی جدید در ذهن ایجاد می‌کند. پایه و اساس یادگیری و رشد در این مرحله شکل می‌گیرد و به همین دلیل دوره بسیار مهمی خواهد بود. فرایند رشد ذهنی به ندریج شکل می‌گیرد و هر مرحله‌ای از آن، بر پایه‌ی مرحله قبلی شکل می‌گیرد.
مرحله اول: بدو تولد تا دو سالگی: در این مرحله توانایی‌های شناختی کودک مانند ادراک و توجه توسعه پیدا می‌کند. کودک به مرور می‌تواند چهره‌های مختلف و اشیاء را تشخیص می‌دهد، بین رنگ‌ها تمایز قائل می‌شود و به طور کلی آگاهی فضایی او افزایش پیدا می‌کند. با نزدیک شدن به دو سالگی، به تدریج می‌توان روابط ساده علت و معلولی را درک کند. مثلا زمانی که چند بار توپ را به زمین بیاندازد، می‌فهمد که توپ با هر بار انداختن بالا و پایین می‌رود.
مرحله دوم: این مرحله بین بازه زمانی دو تا هفت سالگی اتفاق می‌افتد و توانایی‌های شناختی پیچیده‌تری مثل حافظه، تخیل و مهارت‌های حل مسئله در کودک پرورش پیدا می‌کند. کودکان در این سن می‌توانند به صورت تخیلی فکر کنند و از محیط اطراف خود بیشتر آگاه می‌شوند. آن‌ها می‌توانند شباهت و تفاوت‌های بین اشیاء را تشخیص دهند و آن‌ها را طبقه‌بندی کنند.
مرحله سوم و پایانی: این مرحله در بازه زمانی هفت تا دوازده سالگی اتفاق می‌افتد. کودک در این مرحله تفکر انتزاعی و منطقی را یاد می‌گیرد. مهارت تفکر انتقادی و تحلیلی در او پرورش یافته و می‌تواند با استفاده از استراتژی‌های مختلف مسائل را حل کند. کودک در این سن نسبت به فرایندهای فکری خود آگاه‌تر شده و می‌تواند در مورد آن‌ها تأمل کند
این توانایی‌ها با افزایش سن تغییر کرده، رشد می‌کنند و بالغ می‌شوند و در سنین پیری کاهش پیدا می‌کنند. علیرغم الگوی کلی رشد ذهنی، هر فردی به شیوه منحصر به فرد خود رشد و تکامل می‌یابد. اما می‌خواهیم بدانیم علت رشد ذهنی کودک چیست و تحت تأثیر چه عواملی قرار دارد؟ زمانی که این عوامل را بشناسیم، می‌توانیم با فراهم ساختن بستری مناسب، رشد ذهنی کودک خود را پرورش دهیم.
چه عواملی باعث رشد ذهنی کودک می‌شود؟
این در بخش با عواملی که بر روی رشد ذهنی کودک تأثیر می‌گذارند آشنا می‌شویم:
ژنتیک:
ساختار ژنتیکی کودک نقش مهمی در رشد ذهنی او دارد و یکی از عوامل تأثیرگذار محسوب می‌شود. عواملی همچون هوش، خلق و خو و ویژگی‌های شخصیتی تا حد مشخصی به ژنتیک هر فرد بستگی دارد. مثلا تحقیقات نشان داده است که برخی از ژن‌ها در اینکه فردی سطح هوش بالاتری دارد یا خلاق‌تر است، تأثیرگذار هستند. اما در نظر داشته باشید که ژنتیک فقط یک تکه پازل از رشد ذهنی بوده و عوامل محیطی دیگر نیز در رشد ذهنی و شناختی کودک تأثیرگذار هستند. بنابراین فقط ژنتیک نمی‌تواند تعیین کننده این باشد که آیا کودک شما از نظر ذهنی باهوش است یا خیر.
محیط: محیطی که کودک در آن بزرگ می‌شود می‌تواند تأثیر عمیقی بر رشد ذهنی او داشته باشد. عوامل محیطی به مواردی همچون تغذیه، قرار گرفتن در معرض سموم و آلاینده‌ها، وضعیت اجتماعی-اقتصادی و دسترسی به آموزش و مراقبت‌های بهداشتی اشاره دارد. هر کدام از این موارد تحت تأثیر محیطی است که کودک در آن رشد می‌کند. مثلا کودکانی که در فقر بزرگ می‌شوند، بیشتر با حس ناامنی و استرس‌های محیطی در ارتباط هستند. علاوه بر این، کودکانی که به فرصت‌های آموزشی یا مراقبت‌های بهداشتی دسترسی ندارند، ممکن است برای دستیابی به پتانسیل کامل خود تلاش کنند. سموم محیطی مانند سرب و آلودگی هوا نیز اثرات منفی بر رشد مغز کودک داشته و به طور بالقوه منجر به مشکلات حافظه، توجه و یادگیری می‌شوند.
تحریک: زمانی که کودک در مراحل رشد ذهنی قرار دارد، باید با فراهم کردن فرصت‌های مختلف ذهن او را برای توسعه بیشتر تحریک کنیم. مثلا فراهم کردن کتاب، کارتون‌های آموزنده و اسباب بازی به عهده والدین است و اگر این نوع ابزارها برای کودک فراهم نباشد، به طور طبیعی به آن‌ها دسترسی ندارد. این ابزارها می‌توانند فرایند رشد را سریع‌تر کنند و کودک را در معرض تجربه‌های مختلف قرار دهند. مثلا با خواندن کتاب، خلاقیت و کنجکاوی کودکان افزایش پیدا می‌کند. در بازی‌ها می‌توانند مهارت‌های مختلفی را در خود کشف کنند و در مجموع حس اعتماد به نفس آن‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند. پس به عنوان والدین توصیه می‌کنیم تا حد امکان ابزارهایی را که باعث رشد کودک شده و ذهن در حال توسعه او را تحریک می‌کند، برای او فراهم کنید.
روابط: طبیعتا روابط کودک با والدین و اطرافیانش یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در رشد ذهنی کودک محسوب می‌شود. زمانی که کودک احساس کند مورد محبت، حمایت و امنیت عاطفی قرار دارد، فرایند رشد او سریع‌تر اتفاق می‌افتد. کودک برای پرورش رشد ذهنی و عاطفی فقط نیاز به ارتباط با والدین یا مراقبان خود ندارد، بلکه باید با هم سن و سالان خود نیز در ارتباط باشد و تعامل مثبتی را با آن‌ها برقرار کند. این تعامل به رشد مهارت‌های اجتماعی او در آینده کمک کرده و اعتماد به نفس او را نیز افزایش می‌دهد.
تجربه‌های اولیه:
تحقیقات نشان داده است که تجربه‌های مربوط به اوایل دوران کودکی تأثیر مهمی بر روی رشد ذهنی کودک دارد. آسیب‌های روحی، نادیده گرفته شدن و تجربه‌های دیگر نامطلوب، بر روی سلامت روان و رشد ذهنی کودک تأثیر منفی می‌گذارند. از طرفی دیگر، تجربه‌های مثبت باعث رشد ذهنی سالم کودک می‌شود. مثلا کودکانی که در سال‌های اولیه کودکی خود، سواستفاده یا بی‌توجهی را تجربه می‌کنند، در مراحل بعدی زندگی با مشکلات روحی مانند اضطراب و افسردگی دست و پنجه نرم خواهند کرد. اما کودکانی که اتفاقات خوشایند و مثبتی را در کودکی تجربه کرده‌اند، مهارت‌های شناختی، اجتماعی و عاطفی قوی‌تری دارند که در آینده به کیفیت زندگی آن‌ها کمک خواهد کرد.
روش‌های بهبود رشد ذهنی کودک
روش‌های مختلفی برای رشد ذهنی کودک وجود دارد که هر روش به خودی خود از اهمیت زیادی برخوردار بوده و والدین باید به نقش هر کدام در زندگی کودک خود واقف باشند. در ادامه با مهم‌ترین روش‌هایی که می‌تواند به بهبود رشد ذهنی کودک کمک کند، آشنا خواهیم شد.
تغذیه مناسب:
اولین و مهم‌ترین چیزی که کودک برای رشد ذهنی به آن نیاز دارد یکی از نیازهای اساسی و اولیه او یعنی تغذیه است. کودکان باید یک رژیم غذایی متعادل و سالم را به طور روزانه دریافت کنند. زیرا تأثیر قابل توجهی بر روی توانایی‌های شناختی و رشد روانی و فیزیکی آن‌ها خواهد داشت. مواد مغذی مانند اسیدهای چرب امگا 3، آهن، روی و ویتامین‌های A، C و E برای رشد مغز بسیار مهم هستند. به عنوان مثال، امگا 3 به تقویت حافظه و تمرکز کمک می‌کند. آهن نیز برای تشکیل میلین، یک غلاف محافظ در اطراف رشته‌های عصبی، که به ارتباط سریع تر بین سلول‌های مغز کمک می‌کند، ضروری است. بنابراین، دریافت یک رژیم غذایی متعادل و مغذی برای کودکان برای کمک به رشد ذهنی آن‌ها ضروری خواهد بود.
فعالیت‌های بدنی
کودک باید از همان سال‌های ابتدایی تا نوجوانی فعالیت بدنی مداوم داشته باشد. فعالیت‌های بدنی باعث بهبود جریان خون و اکسیژن رسانی به مغز شده و در نتیجه تمرکز، حافظه و عملکردهای شناختی او توسعه پیدا می‌کند. ورزش کردن و فعالیت‌های بدنی ماده‌ای به اندروفین را در بدن تولید کرده که باعث بهبود خلق و خو و کاهش میزان استرس می‌شود. توصیه می‌کنیم که کودکان حداقل در روز ۶۰ دقیقه فعالیت بدنی متوسط تا شدید داشته باشند. این فعالیت‌ها شامل ورزش، رقص، شنا، دوچرخه سواری یا هر فعالیتی که کودک به آن تمایل دارد، می‌شود.
بازی
بازی برای رشد شناختی، عاطفی و اجتماعی کودک ضروری است. کودکان از طریق بازی مهارت‌های حل مسئله، خلاقیت و اجتماعی شدن را می‌آموزند. علاوه بر این، انواع مختلف بازی، مانند بازی‌های تخیلی، بازی‌های ساخت و ساز و بازی‌های حسی، فرصت‌های مختلفی را برای کودکان فراهم می‌کند تا مفاهیم و ایده‌های جدید را کشف کنند. بازی همچنین به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های عملکرد اجرایی خود مانند کنترل تکانه، برنامه ریزی و تصمیم گیری را پرورش دهند.
کتاب خواندن
کتاب خواندن برای کودکان از سنین پایین مهارت‌های زبانی، واژگان و درک مطلب او را تقویت می‌کند. همچنین باعث پرورش تخیل و خلاقیت شده و رشد شناختی او را توسعه می‌دهد. زمانی که برای کودکان کتاب خوانده می‌شود یا خودشان از سن ۷ سالگی به بعد کتاب می‌خوانند، با شخصیت‌های مختلف و موقعیت‌های متفاوت آشنا می‌شوند و این به رشد هوش هیجانی آن‌ها و افزایش همدلی کمک بسیار زیادی می‌کند.
تعامل اجتماعی
ارتباط و تعامل با والدین و هم و سن و سالان، مهارت‌های اجتماعی مهم مانند ارتباط، همکاری و حل تعرض را در کودک تقویت می‌کند. آن‌ها هنگام ارتباط با دیگران به تدریج یاد می‌گیرند که احساسات خود را مدیریت کنند، فعالانه گوش دهند که در نهایت تأثیر مثبتی بر روی سلامت روان آن‌ها می‌گذارد.
حمایت عاطفی
زمانی که والدین از کودک خود حمایت عاطفی بکنند، کودک احساس امنیت می‌کند و این حس باعث ایجاد اعتماد به نفس و انعطاف‌پذیری آن‌ها می‌شود. زمانی که کودک مورد محبت قرار بگیرد و بتواند با والدین خود روابط مثبتی داشته باشد، بهتر می‌تواند در موقعیت‌های خاص استرس خود را مدیریت کند و در آینده با دیگران روابط سالمی را برقرار کند.
در معرض تجربه‌های جدید قرار گرفتن
یکی دیگر از روش‌های بهبود رشد ذهنی کودک، قرار گرفتن در معرض تجربه‌های جدید است. تجربه‌هایی مانند سفر، شرکت در رویدادهای فرهنگی و موزه‌ها، کودکان را در معرض ایده‌ها، فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های جدید قرار می‌دهد و درک آن‌ها از دنیای اطرافشان را گسترش می‌دهد. این فعالیت‌ها در نهایت باعث افزایش کنجکاوی، خلاقیت و مهارت‌های تفکر انتقادی می‌شود که همگی برای رشد شناختی کودک مهم هستند.
ایجاد یک روتین همیشگی
عدم اطمینان در مورد برنامه‌های روزانه می‌تواند منجر به استرس یا اضطراب زیادی در زندگی کودک شود. ایجاد یک روتین همیشگی در خانه می‌تواند آرامش و امنیت را برای کودک شما به ارمغان آورد. مثلا غذا خوردن در یک ساعت مشخص یا زمان خواب مشخص بخشی از یک روتین محسوب می‌شود. زمانی که کودک بتواند آینده را پیش‌بینی کند، نگرانی کمتری داشته و ذهنش به فعالیت‌های مهم دیگری معطوف می‌شود. در نهایت باعث سلامت روان و رشد ذهنی او می‌شود.
نتیجه‌گیری
رشد ذهنی کودک یکی از جنبه‌های حیاتی از رشد و رفاه کلی او بوده و کیفیت زندگی آن به او وابسته است. مهارت‌های شناختی، عاطفی و اجتماعی همگی بخشی از جنبه‌های مربوط به رشد ذهنی هستند. در این مطلب به مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر رشد ذهنی کودک اشاره کردیم و با روش‌های بهبود رشد ذهنی آشنا شدیم. توجه داشته باشید که عوامل محیطی، شرایط اقتصادی و فرهنگی، ابزارهایی که در اختیار کودکتان قرار می‌گیرد، حمایت عاطفی از او و تعاملات اجتماعی همگی بر روی رشد ذهنی او تأثیر مستقیم می‌گذارد. به عنوان والدین مسئولیت شما این است که با این عوامل به خوبی آشنا باشید و با شناسایی نقاط ضعف و قوت در هر کدام از این عوامل محیط مناسبی را برای رشد ذهنی فرزند خود قراهم سازید.