همه ما با واژه IQ یا آی کیو آشنا هستیم و زمانی که آن را می‌شنویم انسان‌های نابغه و به قول معروف نخبه در ذهنمان شکل می‌گیرند. اما شاید با واژه EQ یعنی هوش هیجانی کمتر روبه رو شده باشیم. جالب اینجاست که هوش هیجانی در زمینه‌های بسیار زیادی مهم‌تر از بهره هوشی است. هوش هیجانی یکی از مهم‌ترین چیزهایی است که در همان سنین کودکی باید در کودک تقویت شود. هوش هیجانی در مدیریت و درک احساسات، کنترل احساسات و همدلی با دیگران به کودک کمک می‌کند. زمانی که کودکان هوش هیجانی بالاتری داشته باشند، آمادگی بیشتری برای حل مشکلات و مواجه با چالش‌ها خواهند داشت. در این مطلب به سراغ هوش هیجانی و راه‌های تقویت آن در دوران کودکی می‌‌رویم تا به عنوان والدین بتوانید این عامل مهم را در کودک خود پرورش دهید.
هوش هیجانی کودک چیست؟
هوش هیجانی در کودک به معنای توانایی او در شناخت، درک و مدیریت احساسات خود و دیگران است. زمانی که کودک بتواند احساسات مختلف را در دیگران و خود شناسایی کند، در مواقع مهم بر احساسات خود غلبه کند و با دیگران همدلی داشته باشد؛ می‌گوییم این کودک هوش هیجانی بالایی دارد. کودکانی که هوش هیجانی بالایی دارند، معمولا آمادگی بیشتری برای مدیریت موقعیت‌های اجتماعی دارند و می‌توانند روابط سالم‌تری را تجربه کنند. همچنین از مقابله با شکست‌ها و چالش‌ها ترسی ندارند و نسبت به خود احساس ارزشمندی دارند.
تفاوت IQ با EQ
همان‌طور که در ابتدا گفتیم، IQ یا بهره هوشی به توانایی افراد در پردازش اطلاعات، استدلال، حل مشکلات و یادگیری چیزهای جدید مربوط می‌شود. اما هوش هیجانی به توانایی در برداشت، درک، مدیریت و بیان موثر احساسات در خود و دیگران اشاره دارد. تحقیقات نشان داده است که با تصمیم‌گیری‌های بهتر، توانایی در حل مسئله و افزایش خلاقیت، هوش هیجانی بالاتر می‌رود. افرادی که هوش هیجانی بالاتری دارند، می‌توانند احساسات خود را بهتر مدیریت کنند، بر روی کارهای پیچیده تمرکز بیشتری داشته باشند و منطقی تصمیم بگیرند. اما بهره هوشی نیز به عنوان یک مکمل در کنار هوش هیجانی عمل می‌کند. مثلا زمانی که فرد نسبت به هنجارها و نشانه‌های اجتماعی درک عمیق‌تری داشته باشد، می‌تواند در موقعیت‌های مختلف اجتماعی پاسخ مناسبی به احساسات دیگران نشان دهد.
هوش هیجانی نقش مهمی را در رشد و تکامل کودکان ایفا می‌کند. کودکانی که هوش هیجانی بالاتری دارند، می‌توانند در شرایط حساس و اضطراب آور احساسات خود را کنترل کنند و با دیگران ارتباط بهتری داشته باشند. همچنین کودکانی با هوش هیجانی بالا نیازهای خود و دیگران را بهتر درک می‌کنند و می‌توانند حس همدردی و همدلی عمیق‌تری داشته باشند.
مهارت‌های هوش هیجانی در دوران کودکی
تحقیقات نشان داده است که کودکانی که دارای مهارت‌های هوش هیجانی قوی هستند، مهارت‌های اجتماعی بهتری دارند، سطح عزت نفس بالاتری دارند و در برابر استرس و ناملایمات انعطاف‌پذیرتر هستند. چند نمونه از مهارت‌های هوش هیجانی که کودکان می‌توانند یاد بگیرند عبارتند از:
شناخت احساسات:
شناخت احساسات یکی از مهارت‌های مربوط به هوش هیجانی محسوب می‌شود. شناخت احساسات یعنی کودک بتواند بر روی احساسات مختلف دیگران و خود برچسب بزند و آنها را شناسایی کند. زمانی که کودکان بتوانند احساسات را تشخیص دهند، ارتباط موثرتری با دیگران برقرار می‌کنند و به نیازهای خود نیز بهتر پاسخ می‌دهند. برای اینکه والدین بتوانند در پرورش این مهارت در کودک خود نقش داشته باشند، باید احساسات خود را در موقعیت‌های مختلف به کودک خود توضیح دهند. مثلا اگر از یک روز سخت کاری به خانه برگشته‌اید و اتفاق ناراحت‌کننده‌ای برایتان رخ داده، سعی کنید درباره احساستان با کودک توضیح دهید و به او بگویید مثلا برای اینکه احساس غم را کنترل کنم نفس عمیق می‌کشم یا استراحت می‌کنم. علاوه بر این، می‌توانید از کودک خود بپرسید: « امروز در مدرسه چه احساسی داشتی؟» یا « چه چیزی ذهنت را درگیر کرده است». پرسیدن این نوع سوال‌ها به کودک کمک می‌کند تا احساسات خود را با کلمات مختلف بروز دهد و تفاوت بین هر احساس را یاد بگیرد.
همچنین می‌توانید از کتاب‌ها، فیلم‌ها یا برنامه‌های تلویزیونی مختلف استفاده کنید و با نشان دادن شخصیت‌های مختلف به کودک خود در شناسایی احساسات کمک کنید. از آنجایی که این نوع محتوا برای کودک سرگرم‌کننده و جذاب است، بهتر می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند و سریع‌تر یاد می‌گیرند.
مدیریت احساسات:
مدیریت احساسات یکی دیگر از مهارت‌های هوش هیجانی است که باید از همان سنین ابتدایی در کودک پرورش داده شود. هوش هیجانی به توانایی شناخت و درک احساسات خود و دیگران و استفاده از این درک برای مدیریت موثر روابط اشاره دارد. مدیریت احساسات مهارتی در نظر گرفته می‌شود که خود حاصل چند عامل دیگر از جمله خودآگاهی، انگیزه، پشتکار برای پیگیری اهداف و انضباط است. برای پرورش این مهارت، محیط عاطفی و حمایتی خاصی باید برای کودک فراهم شود تا او بتواند افکار و احساسات خود را به وضوح بیان کند. والدین و معلم‌ها می‌توانند با الگوسازی از رفتارهای مثبت، حمایت عاطفی و آموزش راهکارهای مناسب برای مدیریت احساس، به پرورش هوش هیجانی در کودکان کمک کنند.
به عنوان مثال، والدین باید فضایی امن و بدون قضاوت را برای کودک فراهم کنند تا او بتواند بدون هیچ ترس و نگرانی درباره احساسات مختلف خود صحبت کند. آموزش رفتارهایی مانند تنفس عمیق یا نوشیدن آب هنگام خشم، یا مداخله کردن بین دعوای دو نفر برای جلوگیری از تنش از جمله رفتارهایی است که والدین می‌توانند آنها را در موقعیت‌های مختلف نشان دهند.
تعامل اجتماعی:
مهارت تعامل اجتماعی بخش دیگری از توانایی‌های مربوط به هوش هیجانی بوده که به کودکان می‌‌آموز چگونه با احساسات خود ارتباط برقرار کرده و با دیگران رابطه‌ای معنادار را ایجاد کنند. اگر کودک تعامل اجتماعی بالاتری داشته باشد، در زندگی شخصی و کاری خود در آینده موفق‌تر خواهد بود. زیرا بسیاری از نیازها و خواسته‌های ما با ارتباط درست با دیگران برآورده می‌شود. علاوه بر این، کودکانی که مهارت‌های تعامل اجتماعی قوی دارند، عزت نفس بالاتر، سلامت روانی بهتر و موفقیت تحصیلی بیشتری دارند. والدین و معلم‌ها از طریق راه‌های مختلفی می‌توانند این مهارت را در کودکان پرورش دهند. مثلا شرکت در فعالیت‌های ورزشی گروهی یکی از راه‌های کاربردی و موثر برای افزایش تعامل اجتماعی است. بازی‌های تیمی و انجام فعالیت‌های علمی یا سرگرم‌کننده به صورت گروهی نیز نقش مهمی را در افزایش این مهارت ایفا می‌کند. روش دیگر الگو بودن برای رفتارهای اجتماعی و تعامل با دیگران است. مثلا زمانی که با کودک خود در جمع هستید، با دیگران با احترام، مهربانی و همدلی رفتار کنید تا او نیز با الگوبرداری از این رفتارها، به همین شکل رفتار کند.
راه‌های تقویت هوش هیجانی کودکان
از آنجایی که هوش هیجانی یک جنبه حیاتی در رشد کودک محسوب می‌شود، والدین باید از روش مختلفی برای تقویت آن در کودک خود استفاده کنند. در ادامه به مهم‌ترین روش‌های تقویت هوش هیجانی در کودکان اشاره کرده‌ایم:
ایجاد تعامل پویا با کودکان
برای تقویت هوش هیجانی در کودک، باید مدام با او در تعامل باشید و از روش‌های مختلفی با او ارتباط فعال داشته باشید. هر آنچه که کودک را تشویق کند تا درباره احساسات و افکار خود حرف بزند، نوعی تعامل پویا محسوب می‌شود. شاید بپرسید چگونه می‌توانیم این تعامل پویا را با کودک خود تجربه کنیم؟ در ادامه به چند روش کاربردی اشاره کرده‌ایم:
بازی‌ها را انجام دهید که کودک را به بیان احساساتش تشویق می‌کند:
مثلا بازی نشان دادن احساس یکی از بازی‌های جذابی است که در مهدکوک یا در دورهمی‌های کودکانه می‌توان از آن استفاده کرد. به عنوان مثال کودکان دور هم جمع می‌شوند و مجموعه از کارت‌ها با تصویر یک کودک بر روی آن به آنها داده می‌شود. در هر تصویر کودک احساسات مختلفی مانند خشم، شادی، غرور، خجالت و احساسات دیگر را نشان می‌دهد. هر کودک باید با توجه به کارتی که در دست دارد، احساس آن را با چهره و زبان بدن خود به بقیه نشان دهد و دیگران حدس بزنند این چه احساسی است. این بازی علاوه بر سرگرم کننده بودن، کودکان را با احساسات مختلف آشنا می‌کند. در نتیجه کودک می‌تواند در موقعیت‌های مختلف بهتر احساس و عواطفش را با چهره و رفتار خود نشان دهد.
توپ اموزش احساسات
مکعب چوبی تغییر چهره جعبه فلزی
گفت و گو با پایان باز: در موقعیت مناسب با کودک خود صحبت کنید و از او سوالاتی بپرسید که کودک را بیشتر به بیان افکار و احساساتش تشویق می‌کند. مثلا بگویید: امروز چه چیزی تو را خوشحال کرد یا چنین اتفاقی چه احساسی در تو بوجود آورد؟ زمانی که آنها به سوالات شما جواب می‌دهند با دقت به پاسخ‌هایشان گوش دهید و احساساتشان را تایید کنید.
از کتاب‌ها و فیلم‌ها به عنوان بهانه‌ای برای صحبت کردن استفاده کنید: پس از خواندن کتاب یا تماشای یک برنامه با هم، از کودک خود در مورد احساساتی که در شخصیت‌ها متوجه شده و نحوه ارتباط آنها با تجربیات خود بپرسید. این کار به کودکان کمک می‌کند تا همدلی کنند و احساسات خود را بهتر بازتاب دهند.
ذهن آگاهی را تمرین کنید: فعالیت‌های ذهن آگاهی مانند تنفس عمیق یا تمرین تجسم به کودک کمک می‌کند تا نسبت به افکار و احساسات خود آگاهی بیشتری پیدا کنند.
سناریوهای ایفای نقش: ایفای نقش به کودکان این امکان را می‌دهد تا واکنش به احساسات را در موقعیت‌های مختلف تمرین کنند. شما می‌توانید سناریوهایی را اجرا کنید که در آن یک نفر ناراحت است و دیگری باید او را دلداری دهد، یا جایی که درگیری وجود دارد یک نفر باید آن را حل کند. این فعالیت به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی-عاطفی خود را توسعه دهند و یاد بگیرند که رفتار خود را متناسب با موقعیت‌های مختلف تنظیم کنند.
به کارگیری بازی‌های آموزشی
استفاده از بازی‌های آموزشی می‌تواند روشی مؤثر برای تقویت هوش هیجانی کودکان باشد، زیرا محیطی امن و تعاملی ایجاد می‌کند که در آن کودکان می‌توانند مهارت‌های مهم اجتماعی و عاطفی را بیاموزند و تمرین کنند. این بازی‌ها برای کمک به کودکان در شناخت، درک و تنظیم احساسات خود و همچنین توسعه همدلی و درک نسبت به دیگران طراحی شده‌اند.
بازی‌های نمایشی
ایفای نقش و بازی در نمایش یکی از راه‌های عالی برای تقویت هوش هیجانی و پرورش مهارت‌های بین فردی محسوب می‌شود. به همین خاطر است که در مهدکودک نمایش‌های مختلفی با ایفای نقش کودکان اجرا می‌شود. به کودکان می‌توان سناریوهای مختلفی را برای اجرا ارائه داد و از آنها درخواست کرد که به صورت فی‌البداهه در یک موقعیت نقش بازی کنند. همچنین می‌توان نمایش از پیش تعیین شده ای را مشخص کرد و به هر کودک نقشی را داد. به کودک کمک کنید تا خود را جای آن شخصیت بگذارد و به جای او احساسات خود را بروز دهد.
استفاده از پاپت یا عروسک‌های انگشتی
پاپت‌ها یا عروسک‌های انگشتی یکی از بهترین راه‌ها برای تعامل با کودکان خردسال است. شما می‌توانید پشت این عروسک‌ها هر نقشی را برای کودکان بازی کنید و یک نمایش عروسکی اجرا کنید. زمانی که به عنوان یک عروسک کوچک و دوست داشتنی در مقابل کودک خود ظاهر شوید، بهتر می‌توانید درباره موضوعات مختلف با آنها صحبت کنید و آنها نیز با شوق و هیجان بیشتری به شما پاسخ خواهند داد.
عروسک نمایشی
آینه بازی
در این بازی می‌توانید کودکان را مقابل هم قرار دهید و از هر کودک بخواهید احساسی را با صورت خود نشان دهد. کودک مقابل آن باید با صدای بلند نام آن احساس را بگوید و همان چهره را تقلید کند.
آموزش مدیریت احساسات
آموزش مدیریت احساسات روشی موثر برای تقویت هوش هیجانی کودکان است زیرا به آنها یاد می‌دهد که چگونه احساسات خود را به شیوه‌ای سالم و سازنده شناسایی، تنظیم و ابراز کنند. با آموزش این مهارت‌ها به کودکان، آنها بهتر می‌توانند احساسات خود را مدیریت کنند و با موقعیت‌های چالش برانگیز کنار بیایند. همه آنچه که تاکنون گفته شد، مانند تمرین‌ها و بازی‌های مختلف برای آشنا کردن کودکان با احساسات، تشویق به بیان احساسات، الگوسازی و موارد دیگر مدیریت احساسات را به کودک آموزش می‌دهد.
سخن پایانی
در این مطلب به بررسی راه‌های تقویت هوش هیجانی در کودکان پرداختیم و هر کدام را به طور کامل توضیح دادیم. همان‌طور که گفته شد، هوش هیجانی یکی از عوامل مهم در شناخت، درک و مدیریت احساسات خود و دیگران محسوب می‌شود. کودکانی که از هوش هیجانی بالاتری برخوردار هستند، توانایی بیشتری در ارتباط با دیگران و بروز احساسات خود دارند. اما با انجام روش‌های مختلف و موثر می‌توان آن را در کودکان پرورش داد. روش‌هایی همچون ایجاد تعامل پویا، گفت گو با کودک، انجام بازی‌های آموزشی، تماشای فیلم و خواندن کتاب و موارد دیگر از روش‌های موثر برای تقویت هوش هیجانی محسوب می‌شود.